بررسی موضوعی دیباچه های آثار منثور صوفیه از آغاز تا پایان قرن هشتم هجری

در بررسی موضوعی دیباچه های آثار منثور صوفیانه از زمان تألیف نخستین اثر به فارسی تا پایان قرن هشتم آن چه بر ما روشن شده است وجود موضوعات مختلف در هریک از دیباچه ها است. در عین حال شباهت ها و تفاوت هایی نیز بین این دیباچه ها به چشم می- خورد. شباهت این دیباچه ها از نظر موضوعی بیشتر در وجود تحمیدیه و یا یک حمد و صلوات کوتاه، نعت پیامبر، بیان سبب تألیف کتاب و سبب تألیف کتاب به فارسی است. علاوه بر این شباهت ها که تقریباً در تمام آثار مورد بررسی قرار گرفته وجود دارد؛ با توجّه به عصر تألیف اثر، تأثیر پذیرفتن از اوضاع اجتماعی و سیاسی و تاریخی و هم چنین با عنایت به تحوّل تصوّف در سالیان متمادی و شکل گرفتن اندیشه های گوناگون در این مکتب و نفوذ و رسوخ فلسفه و علم کلام و یافته های علوم عقلی در آن و بسیاری از عوامل محیطی، می- توان از نظر موضوعات مطرح شده در دیباچه ها، همانندی هایی بین آن ها قائل شد. «در قرن ششم، هدف اساسی و غرض اصلی از هر بحث علمی، دین و مذهب بود و بس و ماحصل عقیده مشتغلین به علوم این بود که انسان برای بندگی و عبادت خلق شده است.مقصود از علم، معرفت خداوند و مقصود از عمل، وصول به سعادت اخروی است.» (غنی،1340: 480) این نگرش در دیباچه های آثار منثور صوفیه نیز نمود پیدا کرده است و موجب شباهت موضوعی برخی از آن ها شده است. طوری که نمونه آن را در دیباچه کتاب کیمیای سعادت محمّد غزالی می بینیم. غزالی دیباچه این کتاب را به بحث در مورد ارزش گوهر انسانی و تربیت نهاد آدمی با مجاهده تحت رهبری انبیا اختصاص داده است. نمونه دیگر، دیباچه آثار شیخ احمد جام است که محور اصلی آن ها توبه دادن گناهگاران است. شیخ احمد جام به ویژه در دیباچه کتاب مفتاح النجات از اهمیّت علم دین و تعلیم و تعلّم آن سخن رانده است. دیباچه کتاب حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر نیز مصداق دیگری در این باره است. جمال الدّین ابوروح در این دیباچه به طور واضح از آفرینش و طاعت و عبادت صحبت کرده و عبادت و طاعت را غرض از ایجاد موجودات دانسته است. «همچنین در قرن پنجم صوفی با اصطلاحات فلسفی و کلامی کاری نداشت و بسیاری از مباحث متعلّق به فلسفه و علم کلام یا اصلاً مورد صحبت نبوده و یا اگر بوده همیشه در عرض کلام می آمده است. ولی در این قرن به صورت مسائل اساسی مورد بحث قرار می گیرد از قبیل مسئله حقیقت خدا و مسئله معرفت و علّت آفرینش، ربط حادث به قدیم، روح و بدن، عالم صغیر و کبیر، طبقه بندی عوالم و امثال این ها. در واقع در این دوره تصوّف اساس علمی پیدا می کند و صحبت ها عمیق تر و منظّم تر می شود.»(پیشین:493) که بازتاب آن در موضوعات دیباچه های آثاری چون حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر، اسرارالتّوحید و شرح شطحیّات روزبهان بقلی به خوبی نمایان است. در دیباچه های متعلّق به مولّفانی که در اواخر قرن ششم و بخشی از قرن هفتم می کردند نیز شباهت هایی دیده می شود. مانند دیباچه کتاب کشف الحقایق نسفی و دیباچه مرصادالعباد و مرموزات اسدی نجم رازی. موضوعی که سبب شباهت این دیباچه ها شده مهم ترین حادثه قرن هفتم، یعنی حمله مغول است. نسفی در دیباچه کتاب کشف الحقایق به این حمله و عواقب آن و تأثیر آن در زندگی او و حتّی اثرگذاری اش در جمع کردن کتاب اشاره کرده است. نجم رازی بخش بیشتری از دیباچه کتاب مرصادالعبادش را به این حمله و عواقب آن و تأثیرش در زندگی خود که سبب ترک دیار و رفتن به آسیای صغیر شده، اختصاص داده است. البتّه او در دیباچه کتاب مرموزات اسدی بار دیگر به این حمله و تأثیر آن در سرنوشت خویش پرداخته است و موجبات شباهت موضوعات و تکرار آن ها در دیباچه این دو اثررا فراهم آورده است. موضوع دیگری که برخی از دیباچه ها را به هم مانند می کند محیط تربیتی مولّفان این آثار است. بیشتر نویسندگان آثار منثور صوفیه در خانقاه و مکتب و تحت تربیت شیخ یا مشایخی قرار می گرفته اند و همین امر در دیدگاه و افکار ایشان تأثیر گذاشته است. به گونه- ای که هر کدام نماینده مکتبی هستند که در آن پرورش یافته اند. در این مورد می توان دیباچه کتاب لمعات عراقی و دیباچه کتاب حق الیقین شیخ محمود شبستری را مثال آورد. هر دوی این اشخاص تحت تعلیم مکتب ابن عربی و از پیروان برجسته او بودند. نوع موضوعات به کار رفته در دیباچه این دو اثر به ویژه در قسمت نعت پیامبر، کاملاً تحت تأثیر تعالیم ابن عربی است. دیباچه کتاب سوانح العشّاق احمد غزالی و لمعات عراقی نیز در نوع موضوع مورد بررسی در آن ها به هم شبیه هستند. در هر دوی این دیباچه ها عشق مورد توجّه قرار گرفته است. البتّه احمد غزالی به طور مرموز به این موضوع اشاره کرده، در حالی که فخرالدّین عراقی موضوع کتابش را که در دیباچه به آن اشاره کرده است، مورد تفصیل قرار داده است. نوع موضوعات مطرح شده در دیباچه کتاب کشف المحجوب و رساله آواز پر جبرئیل و رساله صفیر سیمرغ سهروردی، رساله عقل و عشق نجم رازی و صوفی نامه قطب الدّین عبّادی به استثنای حمد و ثنای خداوند و ستایش پیامبر و بیان سبب تألیف کتاب، منحصر به فرد هستند. رساله صد میدان و رساله محبّت نامه خواجه عبدالله انصاری و هم چنین رساله انس التّائبین احمد جام که در بخش هایی عین مطالب دیباچه صد میدان را بیان کرده است نیز از نظر موضوعی دارای شباهت می باشند. توجّه به تعاریف و اصطلاحات صوفیه که در قرون اولیّه تألیف کتب منثور صوفیه به زبان فارسی باب بوده است در دیباچه این آثار نمایان است.